همشهری آنلاین_پریسا نوری: پس از بررسی وضعیت اجساد و دفینه‌های کشف شده در کنار استخوان‌ها معلوم شد که قدیمی‌ها بی‌راه نمی‌گفتند. آرامستان لویزان قبرستانی قدیمی در شمال شرق تهران است که از صدها سال پیش خانه ابدی ساکنان ده لویزان بوده و آستان امامزادگان پنج تن را چون نگینی در برگرفته است. با ساکنان قدیمی و معتمدان محله تاریخچه این قبرستان را مرور کرده‌ایم.
در یکی از فرعی‌های خیابان شهید فرشادی، جایی در بام محله، آرامستان لویزان بر بالای تپه‌ای بنا شده‌است. در محوطه وسیع بالای تپه، ردیف سنگ قبرها دیده می‌شود و در شیب تپه زیرسایه درختان توت و سدر، تا چشم کار می‌کند اموات در سکوت سنگین گورستان آرمیده‌اند. از شکل و شمایل برخی سنگ‌ها پیداست که به تازگی نصب شده‌اند و عمر زیادی ندارند، ولی برخی به قدری قدیمی‌اند که نوشته روی آنها به سختی خوانده می‌شود.
«سید تقی رضاییان» از ساکنان قدیمی محله درباره قدمت این قبرستان می‌گوید: «ما از پدرانمان شنیده بودیم که اینجا یک قبرستان قدیمی مربوط به دوره قبل از اسلام بوده است اما مستنداتی نداشتیم تا اینکه چند سال قبل هنگام کندن قبور جدید به قبرهایی برخوردیم که پیدا بود قدمت تاریخی دارند. از طرز دفن شدن اموات که رو به قبله بود و همین‌طور ظروف سفالی در قبرها متوجه شدیم این قبرستان مربوط به «گبری» ها و دوره قبل از اسلام بوده و حداقل ۲ هزار سال قدمت دارد.»
- قبرستانی برای اهالی
نزدیک ظهر است. نور آفتاب از میان شاخه‌های بلند درختان عبور می‌کند و با هر وزش باد و تکان خوردن شاخه‌ها، سایه‌ها به آرامی روی سنگ قبرها می‌رقصند. با دیدن نوشته روی سنگ‌ها متوجه می‌شویم که روی بیشتر آنها نام خانوادگی «رضاییان» نوشته شده است. راهنمایمان که خودش هم از طایفه «رضاییان» است، معتقد است چون اجدادشان افراد قانع و از زندگی‌شان راضی بودند، این نام را که به معنای کسانی است که از زندگی رضایت دارند برای خودشان برگزیده‌اند. او ادامه می‌دهد: «بیشتر اهالی قدیمی محله از طایفه رضاییان و کیانی هستند.» نام‌های خانوادگی مشترک روی بیشتر سنگ قبرها گواهی می‌دهد که اینجا یک قبرستان محلی و خصوصی است و اموات غریبه اینجا دفن نمی‌شوند.
رضاییان با تأیید این موضوع می‌افزاید: «با توجه به اینکه ظرفیت اینجا محدود است، بنا به تصمیم اهالی فقط افرادی که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی اینجا سکونت دارند، در این قبرستان به خاک سپرده می‌شوند. البته برای منفعت محله گاهی استثناهایی هم در نظر می‌گیریم.»
- هزینه فروش قبور صرف محله می‌شود
به گفته تقی رضاییان، آرامستان لویزان توسط جمعی از معتمدان محلی اداره می‌شود و گاهی با صلاحدید این افراد اموات غیرمحله‌ای هم در این مکان به خاک سپرده می‌شوند. او دراین‌باره می‌گوید: «در مواردی که به نفع محله باشد از غیرمحله‌ای بودن اموات چشمپوشی می‌کنیم.
مثلاً دو سال پیش هیئت امنای مسجدجامع لویزان می‌خواستند فضای مسجدجامع بزرگ‌تر شود تا کفاف حضور جمعیت نمازگزاران را داشته باشد، از این‌رو قرار شد خانه‌ای که مجاور مسجد قرار دارد، خریداری شود، اما برای خرید خانه پول نبود؛ همان زمان خانواده‌ای که ساکن نیاوران بودند تقاضا داشتند فرزند مرحومشان در آرامستان لویزان دفن شود و برای این منظور مبلغی نزدیک به ۲ میلیارد تومان هم پرداخت می‌کردند، ما هم پذیرفتیم و این پول را خرج توسعه مسجد کردیم.» وقتی از او درباره وضعیت قیمت قبرهای این آرامستان می‌پرسیم می‌گوید: «برای محلی‌ها هزینه چندانی ندارد، تقریباً به همان قیمت قبرهای بهشت زهرا(س) و حتی کمتر است، ولی برای غریبه‌ها وضعیت فرق می‌کند.»
- دفن اموات کرونایی ممنوع!
با وجودی‌که نزدیک به ۱۶ ماه از شیوع ویروس کرونا می‌گذرد و در این مدت بسیاری از هموطنانمان بر اثر این بیماری از دنیا رفته‌اند، اما در آرامستان لویزان حتی یک مورد فوتی به دلیل کرونا دفن نشده‌است. رضاییان با تأکید بر این موضوع می‌گوید: «در این آرامستان به هیچ عنوان فوتی کرونایی نمی‌پذیریم؛ در این مورد هم به هیچ‌وجه استثنا قائل نمی‌شویم.
حتی برادر خودم را که از ساکنان قدیمی لویزان بود و چند ماه پیش بر اثر کرونا فوت کرد، در بهشت زهرا(س) به خاک سپردیم. مدتی پیش هم یکی از مسئولان دولتی فوت کرده بود و خانواده‌اش می‌خواستند در ازای دفن متوفی در قبرستان لویزان چند میلیارد تومان پرداخت کنند، اما چون علت فوت، ویروس کرونا بود، نپذیرفتیم.» متولی آرامستان درباره دلایل مخالفت اهالی با دفن اموات کرونایی این‌طور می‌گوید: «محیط اینجا کوچک و بسته است و جمعیت زیادی در اطراف رفت‌وآمد می‌کنند و مثل بهشت زهرا(س) نیست که دورش وسیع و باز باشد برای همین با آوردن اموات کرونایی به اینجا مخالفت می‌کنیم.»
- نام آسیدیحیی روی قدیمی‌ترین سنگ قبر اینجا
با گذشت صدها سال، از اسم و رسم ساکنان اولیه این قبرستان که به گبری‌ها معروف بودند، خبری نیست و فقط چند تکه استخوان و ظروف سفالی از آنها به جا مانده که تحویل سازمان میراث فرهنگی شده‌است، اما قدیمی‌ترین قبری که در آرامستان فعلی لویزان وجود دارد، مربوط به ۲۶۷ سال پیش و متعلق به شخصی به نام «سیدیحیی ناصرآبادی» است. حاج «محمود ذکاوت» مدیر آستان امامزادگان پنج تن لویزان که از ساکنان قدیمی این محله است، دراین‌باره می‌گوید: «ناصرآباد از روستاهای لواسان است و این شخص که‌بانی بقعه امامزادگان پنج تن هم بوده از آن روستا به ده لویزان آمده و اینجا ساکن شده بود. آسید یحیی ناصرآبادی بعدها به خاطر خوابی که دیده بود بقعه امامزاده پنج تن را در اینجا بنا کرد و قبر خودش هم نزدیک بقعه قرار دارد.»
- آرامستان نام‌آوران
آرامستان لویزان در حال حاضر حدود ۴هزار و ۵۰۰ قبر دارد و اسم و عکس‌های روی سنگ قبرها نشان می‌دهد که بیشتر قبور دو طبقه‌اند. بخشی از آرامستان متعلق به قطعه شهداست. حاج ذکاوت سنگ قبور شهدا را نشان‌می‌دهد و می‌گوید: «۱۶۷ شهید از شهدای انقلاب اسلامی، دوران جنگ تحمیلی و همین‌طور شهدای منا در اینجا به خاک سپرده شده‌اند. پیکر شهید رکن‌آبادی و ۸ تن از شهدای فاجعه منا در این آرامستان دفن شده‌است.»
نوشته‌های سنگ قبور را برای پیدا کردن اسم‌های آشنا دنبال می‌کنیم که به مزار «علی اربابی» قاری و داور بین‌المللی قرآن کریم می‌رسیم. در قطعه شهدا هم چند تن از فرماندهان نام‌آور جبهه و جنگ آرمیده‌اند. در میان شهدا نام «محسن رضاییان» خلبان هواپیمای ایرباس هم به چشم می‌خورد. کاپیتان جوانی که سال ۶۷ هدایت هواپیمایی مسافربری ایرباس به مقصد دوبی را برعهده داشت و هواپیمایش بر فراز آب‌های خلیج‌فارس هدف ناو آمریکایی قرار گرفت تا نامش به همراه ۲۹۰ مسافر و خدمه هواپیما جزو قربانیان یکی از بزرگ‌ترین جنایت‌های هواپیمایی در دنیا، در تاریخ ماندگار شود. حاج ذکاوت توضیح می‌دهد: «خلبان رضاییان از اهالی محله لویزان بود و با وجودی که مزار اصلی این شهید بزرگوار خلیج‌فارس است، اما اهالی برای پاسداشت نام و یادش به‌صورت نمادین در این آرامستان مزاری برایش درست کردند.»
- آرامستان لویزان از منظر باستان‌شناسان /گورستان هزاره پیش از میلاد
به گفته دکتر «امیرصادق نقشینه» باستان‌شناس و استادیار دانشگاه، در سال ۷۲ جمعی از باستان‌شناسان با هدف بررسی شواهد موجود از یک گورستان باستانی از آرامستان لویزان بازدید کردند. در این بازدید تعدادی قطعات ظروف سفالین که احتمالاً در اثر ایجاد قبرهای جدید از خاک خارج شده بود، از اطراف امامزاده و محوطه آرامستان جمع‌آوری و به اداره کل میراث فرهنگی وقت استان تهران تحویل شد. در گزارش تهیه شده از این بازدید به وجود گورستانی باستانی به تاریخ اوایل هزاره اول پیش از میلاد در محدوده اطراف امامزاده ۵ تن اشاره شده‌است. در این گزارش احتمال داده شده که وسعت گورستان باستانی بیشتر از محدوده امامزاده بوده و تا حدود پارک جنگلی لویزان باشد.
آنها اذعان داشتند در دامنه‌های تپه‌ای که امامزاده پنج تن در رأس آن قرار دارد، گورستانی باستانی متعلق به «عصر آهن» وجود دارد که در اثر فعالیت‌های عمرانی جدید شواهد سطحی آن از بین رفته یا به علت عمق گورهای باستانی نشانه‌های کمی از گورها بر سطح تپه نمایان شده‌است.
- شاگرد «ژان پیاژه» اینجاست
در بین اسامی نام‌آورانی که نشانی خانه ابدی‌شان، آرامستان لویزان است، به نام «پریرخ دادستان» مادر علم روان‌شناسی ایران می‌رسیم. راهنما می‌گوید: «قبر خانم دادستان را در پایین تپه، ردیف اول، سمت راست پیدا می‌کنیم.» به پایین تپه و ردیف اول قبرها می‌رسیم، ولی هرچه بیشتر می‌گردیم کمتر پیدا می‌کنیم. اسامی سنگ قبور را تک به تک می‌خوانیم اما سنگ قبری با این نام پیدا نمی‌کنیم. فقط یک قبر نخوانده باقی مانده. همان که نوشته‌هایش زیر تلی از توت‌های رسیده و آبداری که درخت بلندقامت با سخاوتمندی به آن ارزانی داشته، پنهان شده است. کارگر آرامستان با کاردک و یک بطری آب سنگ را می‌شوید و نام «پریرخ دادستان» و برادرش «بیژن» نمایان می‌شود.
- درباره دادستان بیشتر بدانیم
کمتر کسی است که «پریرخ دادستان» را نشناسند و درباره‌اش چیزی نشنیده باشد. دکتر دادستان که او را به حق «مادر روان‌شناسی نوین ایران» می‌نامند، استاد و پژوهشگر بنام رشته روان‌شناسی است که در کارنامه افتخارات خود، مدیریت دفتر مطالعات و تحقیقات علوم انسانی، مسئولیت در نخستین مرکز هدایت حرفه‌ای و هدایت تحصیلی را دارد. او از چهره‌های ماندگار در رشته روان‌شناسی است و به‌عنوان یکی از نخستین و معدود مؤلفان در سطح بین‌المللی، به دنبال تبیین روان‌شناسی مرضی از دیدگاه تحولی بوده‌است. استعداد، توانایی بی‌نظیر و درخشش دکتر دادستان، توجه ژان پیاژه را به خود جلب کرد و همین امر موجب شد تا او راهنمایی پایان نامه دکتر دادستان را بپذیرد.
پیاژه به حدی دکتر دادستان را باور داشت که به او پیشنهاد داد مسئولیت مرکز شناختی نیویورک را برعهده بگیرد اما عشق دکتر دادستان به میهن‌مان، باعث شد تا او این پیشنهاد را نپذیرد. استدلالش هم این بود که «امثال من در کشور شما زیاد است اما در کشور خودم نه. پس باید به ایران برگردم.» دکتر دادستان در سال ۱۳۳۹ پس از اخذ مدرک دکتری در سن ۲۶ سالگی به ایران بازگشت و پس از سال‌ها آموزش و پژوهش و تألیف و ترجمه ده‌ها مقاله و کتاب تخصصی روان‌شناسی، در سن ۷۷ سالگی براثر سرطان درگذشت و پیکرش در آرامستان لویزان به خاک
سپرده شد.
- استاد علی اربابی که بود
چهره سرشناس دیگری که در اینجا آرمیده، استاد «علی اربابی» قاری برجسته و داور بین‌المللی قرآن است که از ساکنان قدیمی لویزان بود. او در مدت ۳۷ سال فعالیت قرآنی ده‌ها مربی، استاد و قاری قرآن تربیت کرد و داوری ده‌ها مسابقه قرآنی بین‌المللی و کشوری را برعهده داشت. استاد اربابی در سال‌های پایانی عمر در امامزاده پنج تن لویزان جلسه قرآن برگزار می‌کرد. او پس از تحمل ماه‌ها رنج بیماری سال ۸۵ و در آستانه اربعین حسینی دعوت حق را لبیک گفت.
نظر شما